پیدایش فعل «پنداشتن» در زبان فارسی و کارکردهای وجهی آن | ||
| تاریخ ادبیات | ||
| دوره 14، شماره 1 - شماره پیاپی 85، 1400، صفحه 103-126 اصل مقاله (613.96 K) | ||
| نوع مقاله: علمی - پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.48308/hlit.2021.101323 | ||
| نویسنده | ||
| فهیمه تسلی بخش* | ||
| فارغ التحصیل دکتری فرهنگ و زبانهای باستانی دانشگاه تهران، تهران، ایران | ||
| چکیده | ||
| این پژوهش به بررسی پیدایش فعل «پنداشتن» در زبان فارسی و کارکردهای آن برای بیان وجهیت می‌پردازد و با تمرکز بر دو فرایند واژگان‌شدگی و دستوری‌شدگی، شواهد به‌دست‌آمده از متون فارسی باستان، فارسی میانه و فارسی نو و تحولات رخ‌داده در این سه دورۀ زبانی را بررسی می‌کند. یافتن منشأ و کارکرد دو صورت «پنداری» و «پنداشتی» که در متون فارسی نو برای بیان وجهیت و رویکرد گوینده به جمله به کار می‌روند هدف اصلی این پژوهش است و برای نیل به این هدف، کارکرد این صورت‌ها در بافت‌های مختلف در متون ادب فارسی مورد توجه قرار گرفته و تأثیرات بازمانده از ساخت تمنایی فارسی میانه در این متون پیگیری شده است. شواهد مستخرج از متون فارسی باستان، میانه و نو نشان می‌دهند که الگوی فارسی میانۀ «pad ēd dāšt-/ dār-»، با کاهش آوایی و با گذر از سه مرحلۀ فرایند واژگان‌شدگی به‌صورت «پنداشت‌ـ/ پندارـ» وارد دایرۀ واژگان زبان فارسی شده است. در فارسی دری، «پنداشتن» هم به‌عنوان فعل اصلی با محتوای مفهومی شناخته شده و هم در شاخۀ دیگر، به‌تدریج خاصیت‌های فعلی خود را از دست داده و به ابزاری دستوری برای بیان وجهیت غیرواقعی بازتحلیل شده است. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| پنداشتن؛ دستوری‌شدگی؛ زبان فارسی؛ واژگان‌شدگی؛ وجهیت | ||
| عنوان مقاله [English] | ||
| The Emergence of the Verb "Pendâštan" in Persian Language and its Modal Functions | ||
| نویسندگان [English] | ||
| Fahimeh Tasalli Bakhsh | ||
| Ph. D. Graduate in Ancient Culture and Languages, University of Tehran, Tehran, Iran | ||
| چکیده [English] | ||
| This article is concerned with the emergence of the verb “pendâštan” and its modal roles in Persian language. Here, the focus is on two linguistic processes, lexicalization and grammaticalization, to analyze data extracted from texts written in Old Persian, Middle Persian, and New Persian and to study changes the verb “pendâštan” has gone through in the history of Persian language. The main purpose of this article is to find the origin and function of the two forms “pendâšti” and “pendâri” both used in New Persian to indicate modality: the speaker’s attitude toward the sentence. In order to achieve this goal, we should study how these two forms function in post-Islamic Persian texts and trace the influence of Middle Persian optative construction on New Persian language. Evidence extracted from Old, Middle and New Persian texts, indicate that the Middle Persian formula “pad ēd dāšt-/ dār-”, gone through phonological reduction and three stages of lexicalization, entered New Persian lexicon in the form of “pendâšt-/ pendâr-”. In Dari Persian, “pendâštan” was known as a lexical main verb containing conceptual content while on the other hand, having lost its verbal features, was reanalyzed as a grammatical device to represent irrealis modality. | ||
| کلیدواژه‌ها [English] | ||
| grammaticalization, lexicalization, modality, Persian language, pendâštan | ||
| مراجع | ||
|
- آموزگار، ژاله و تفضلی، احمد (1386). کتاب پنجم دینکرد. تهران: معین.
- ابوالفتوح رازی، حسین بن علی (1365-1376). روض‌الجنان و روح‌الجنان فی تفسیر القرآن، به‌کوشش و تصحیح محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، 20 ج، مشهد: آستان قدس رضوی.
- اخلاقی، فریار (1386). «بایستن، شدن و توانستن: سه فعل وجهی در فارسی امروز»، نامۀ فرهنگستان، (3)3 (ویژه‌نامۀ دستور): 82-132.
- ارجانی، فرامرز بن خداداد (1396). سمک عیار، با مقدمه و تصحیح پرویز ناتل خانلری، 6ج، ویراست دوم، تهران: آگاه.
- انوری، حسن و همکاران (1382). فرهنگ سخن. تهران: سخن.
- بلعمی، محمد بن محمد (1373). تاریخنامۀ طبری، به تصحیح و تحشیۀ محمد روشن، ج 3 و 4. تهران: البرز.
- ـــــــــــــــــــــــ (1378). تاریخنامۀ طبری، به تصحیح و تحشیۀ محمد روشن، جلد 1 و 2، تهران: سروش.
- بهار، مهرداد (1390). بندهش، تهران: توس.
- بیغمی، محمد (1339)، داراب‌نامه، تصحیح و مقدمه و تعلیقات ذبیح الله صفا، ج1، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- بیهقی، محمد بن حسین (1381)، تاریخ بیهقی، به‌کوشش خلیل خطیب‌رهبر، تهران: مهتاب.
- تاریخ سیستان (1366). تصحیح ملک‌الشعرای بهار. تهران: پدیدۀ خاور.
- ترجمۀ تفسیر طبری (1356). به تصحیح و اهتمام حبیب یغمائی، 7ج، تهران: توس.
- تسلی‌بخش، فهیمه (1399). دستوری‌شدگی صورت‌های زبانی برای بازنمایی وجهیت از فارسی باستان تا فارسی نو (قرن هفتم). رسالۀ دکتری فرهنگ و زبانهای باستانی ایران، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران.
- تفضلی، احمد (1385)، ترجمۀ مینوی خرد، به‌کوشش ژاله آموزگار، تهران: توس.
- حسن‌دوست، محمد (1393)، فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی، ج2، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- دقیقی طوسی، ابومنصور محمد بن احمد (1373). دیوان دقیقی طوسی، به اهتمام محمدجواد شریعت، تهران: اساطیر.
- دهخدا، علی اکبر (1377)، لغت‌نامۀ دهخدا، چاپ دوم از دورۀ جدید، تهران: دانشگاه تهران با همکاری روزنه.
- رضائی باغ بیدی، حسن (1384). روایت آذرفرنبغ فرخزادان، تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ژینیو، فیلیپ (1382). ارداویراف‌نامه (ارداویرازنامه)، ترجمه و تحقیق: ژاله آموزگار. تهران: انجمن ایرانشناسی فرانسه در ایران، معین.
- سجاسی، اسحاق بن ابراهیم (1368). فرائدالسلوک، به تصحیح و تحشیۀ عبدالوهاب نورانی وصال و غلامرضا افراسیابی، تهران: پاژنگ.
- سعدی، مصلح‌الدین (1385). کلیات سعدی، به تصحیح محمدعلی فروغی، تهران: هرمس.
- شفائی، احمد (1363). مبانی علمی دستور زبان فارسی، تهران: نوین.
- عنصرالمعالی، کیکاووس بن اسکندر (1345)، قابوسنامه، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- غزالی، محمد بن محمد (1380). کیمیای سعادت (در دو جلد)، به‌کوشش حسین خدیوجم، تهران: علمی فرهنگی.
- فرخی سیستانی (1335). دیوان حکیم فرخی سیستانی، به‌کوشش محمد دبیرسیاقی. تهران: اقبال.
- فره‌وشی، بهرام. (1354). کارنامۀ اردشیر بابکان. تهران: دانشگاه تهران.
- قاآنی، حبیب‌الله (1380). دیوان حکیم قاآنی، به‌کوشش امیرحسن صانعی خوانساری، تهران: نگاه.
- قریب، بدرالزمان (1379)، «تحول وجه تمنایی به ماضی استمراری در زبانهای ایرانی». یادنامة دکتر احمد تفضلی. به‌کوشش علی‌اشرف صادقی. تهران: سخن، 245ـ278.
- گرگانی، فخرالدین اسعد (1377)، ویس و رامین، با مقدمه و تصحیح و تحشیۀ محمد روشن، تهران: صدای معاصر.
- لاینز، جان (1391). درآمدی بر معنی‌شناسی زبان، ترجمۀ کورش صفوی، تهران: علمی.
- مجمل التواریخ و القصص (1318). به‌تصحیح ملک‌الشعرای بهار، تهران: کلالۀ خاور.
- مظفر، محمدرضا (1384). ترجمة منطق (جلد اول). ترجمۀ علی شیروانی. قم: دارالعلم.
- منشی، نصرالله (1361). کلیله و دمنه، تهران: دانشگاه تهران.
- منصوری، یدالله (1384). بررسی ریشه‌شناختی فعلهای زبان پهلوی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- مولایی، چنگیز (1399). فرهنگ زبان فارسی باستان. تهران: آوای خاور.
- میبدی، ابوالفضل رشیدالدین (1371). کشف‌الاسرار و عده‌الابرار، به سعی و اهتمام علی‌اصغر حکمت، 10 ج، تهران: امیرکبیر.
- میرفخرایی، مهشید (1367). روایت پهلوی، متنی به زبان فارسی میانه. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
- ناصرخسرو (1357). دیوان اشعار حکیم ناصرخسرو قبادیانی، به اهتمام مجتبی مینوی و مهدی محقق، دانشگاه مک‌گیل، موسسۀ مطالعات اسلامی شعبۀ تهران، با همکاری دانشگاه تهران.
- ـــــــــــ (1370). سفرنامه، به‌تصحیح محمد دبیرسیاقی، تهران: زوار.
- نظام‌الملک، حسن بن علی (1383). سیرالملوک (سیاست‌نامه). به اهتمام هیوبرت دارک. تهران: علمی و فرهنگی.
- نغزگوی کهن، مهرداد و داوری، شادی (1395). زبان فارسی در گذر زمان، تهران: کتاب بهار.
- هجویری، علی بن عثمان (1383). کشف‌المحجوب، تصحیح و تعلیقات دکتر محمود عابدی، تهران: سروش.
- هروی، موفق‌الدین ابومنصور علی (1346). الابنیه عن حقایق الادویه. به‌تصحیح احمد بهمنیار، به‌کوشش حسین محبوبی اردکانی، تهران: دانشگاه تهران.
- هلالی جغتایی، بدرالدین (1368). دیوان هلالی جغتایی، به تصحیح و مقابله و مقدمۀ سعید نفیسی، تهران: سنایی.
- همایونفر، مژگان (1392). «بررسی روند دستوری‌شدگی فعلهای وجهی زبان فارسی بر اساس پارامترهای لمان». دستور، ویژه‌نامۀ فرهنگستان، شمارۀ 9: 50-73.
- یاحقی، محمدجعفر (1372)، فرهنگنامۀ قرآنی، 5 جلد، مشهد: آستان قدس رضوی.
- Anklesaria, T. D. (1913). Dânâk-u Mainyô-i Khard, Bombay.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1969). The Pahlavi Rivāyat of Āturfarnbag and Farnbag-srōš, I, Text and Transcription, Bombay.
- Brinton, L. J. & E. C. Traugott. (2005). Lexicalization and Language Change, Cambridge: University Press.
- Brunner, Ch. j. (1977). A Syntax of Western Middle Iranian. Delmar, New York: Caravan Books.
- Dhabhar, E.B.N. (1913). Pahlavi Rivayat. Bombay: the Trustees of the Parsi Puncheyet Funds and Properties.
- ــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1927). Zand-I Khūrtak Avistāk. Trustees of the Parsee Panchayet Funds and Properties.
- Givón, T. (1971). “Historical syntax and synchronic morphology: An archaeologist’s fieldtrip”. In Papers from the Seventh Regional Meeting, Chicago Linguistic Society, 394–415. Chicago: Chicago Linguistic Society.
- Heine, B. (2003). “Grammaticalization”. In The Handbook of Historical Linguistics, Janda & Joseph (eds.), Oxford Blackwell, 575-601.
- Hopper, P. (1988). Emergent Grammar and the A Priori Grammar Postulate. In Linguistics in Context: Connecting Observation and Understanding. Tannen (ed.), New Jersey: Ablex.
- ـــــــــــــــــ (1991). “On Some Principles of Grammaticalization”. in: Approaches to Grammaticalization, Traugott & Heine (eds.). Vol.1. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins.
- ـــــــــــــــــ (2012). “Emergent Grammar.” In James Paul Gee and Michael Handford, (eds.), The Routledge Handbook of Discourse Analysis. London/New York: Routledge. 301-315.
- Hopper, P. & Traugott, E. (2003). Grammaticalization. 2nd edition. Cambridge University Press.
- Jamasp-Asana, J. M. (1897/1913). Pahlavi Texts, Bombay: Fort Printing Press.
- Kent, R. G. (1953). Old Persian: Grammar, Texts, Lexicon. New Haven: American Oriental Society.
- Lehmann, Ch. (1992). "Word order change by grammaticalization". In M. Gerritsen & D. Stein (eds). Internal and external factors in syntactic change. Berlin-New York: Mouton de Gruyter. 395-416.
- Madan, D. M. (1911). The Complete Text of Pahlavi Dinkard, 2 parts, Bombay.
- Pakzad, F. (2005). Bundahišn. Zoroastrische Kosmogonie und Kosmologie, Tehran: Center for the Great Islamic Encyclopedia.
- Palmer, F. R., (1986). Mood and Modality. Cambridge: Cambridge University Press.
- Ramat, P. (1992). Thoughts on Degrammaticalization. Linguistics, 30: 549–560.
- Skjærvø, Prods Oktor (2009b). “Middle West Iranian”. In: The Iranian Languages, Gernot Windfuhr (ed.), Routledge.
- ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (2016). An Introduction to Old Persian, retrieved from: https://sites.fas.harvard.edu/~iranian/OldPersian
- Williams, A. V., (1990). The "Pahlavi Rivāyat" Accompanying the "Dādestān Ī Dēnīg", vol. II. The Royal Danish Academy of Sciences and Letters.
| ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 10,453 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 3,161 |
||