تاملی بر لقب «حکیم» در شعر فارسی (با تکیه بر شاعران مداح و هجو سرا) | ||
| تاریخ ادبیات | ||
| دوره 14، شماره 1 - شماره پیاپی 85، 1400، صفحه 219-244 اصل مقاله (357.36 K) | ||
| نوع مقاله: علمی - پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.48308/hlit.2021.101862 | ||
| نویسندگان | ||
| مرضیه اسماعیل زاده مبارکه1؛ محسن محمدی فشارکی* 2 | ||
| 1دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران. | ||
| 2دانشیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران. | ||
| چکیده | ||
| واژۀ حکمت در متون فلسفی و ادبی معانی مختلفی دارد و لقب حکیم نیز در ادبیات، به افراد مختلف حتی به شاعران مدّاح و هجوسرا اختصاص یافته است در حالی که این لقب در ظاهر با فضای شعریِ این شاعران تناسب ندارد. در پژوهش حاضر با روش تحلیلی-توصیفی و با تکیه بر داده‌های تاریخی، فلسفی و کلامی تلاش شده است تا علل انتساب لقب حکیم به شاعران ادب فارسی واکاوی شود، در همین معنی، مشاهده می‌شود که دورۀ تاریخی، سبک شعری، مناسبات درباری و میزان دانش و محتوای اشعار شاعران در انتساب لقب حکیم به آن‌ها حائز اهمیت بوده است. در مقالۀ حاضر ارتباط لقبِ حکیم با پند و اندرزسرایی، وقوف شاعر بر علوم متداول روزگار خود، اعتقاد عوام دربارۀ تبحر در شاعری و همچنین علت حکیم نامیدنِ شاعرانِ مداح و هجوسرا که متاثر از مباحث فلسفی و کلامی است، تحلیل شده است. در واقع، حکیم نامیده‌شدنِ شاعران مداح و هجوسرا با مبحث هجو و مدح در فلسفه ارتباط دارد. هجو و مدح در فلسفه، ذیل منافرات که شاخه‌ای از سیاست مُدُن (حکمت عملی) است قرار می‌گیرد، اما در ادبیات وارد دنیای شعر شده است. در علم کلام نیز مبحث حکیمان مدّاح و هجوسرا بر پایۀ اعتقادات مربوط به اباحه و حرمت شعر، تفسیر آیۀ «اولی الامر» و انتساب حدیث «ان من الشعر لحکمه» به پیامبر شکل گرفته که باعث شده هجو و مدح نوعی حکمت تلقّی شود و شاعران مداح و هجوسرا حکیم نامیده شوند. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| لقبِ حکیم؛ شاعرانِ حکیم مداح؛ شاعران حکیم هجوسرا؛ سیاست مدن | ||
| عنوان مقاله [English] | ||
| Hakim as an epithet for eulogists and satirists in Persian literature | ||
| نویسندگان [English] | ||
| Marziye Esmailzade1؛ Mohsen Mohammadi Fesharaki2 | ||
| 1Ph.D. candidate, Department of Persian Language and Literature, University of Isfahan, Isfahan, Iran. | ||
| 2Associate Professor, Department of Persian Language and Literature, University of Isfahan, Isfahan, Iran | ||
| چکیده [English] | ||
| The word "Hekmat"(Wisdom) has different meanings in philosophy and literature, and the title of hakim, in literature, is given to different individuals, even eulogists, and satirists. Whereas, on the face of it, this title does not belong to these poets' poetic atmosphere. Through an analytical-descriptive method and with emphasis on historical, philosophical, and verbal data, the present research tries to analyze the bestowment of the title of hakim to the Persian poets. In this regard, it is observed that the historical era, style of poetry, court ranks, and the level of poets' knowledge and content played an important role in the bestowment of the title of hakim to them. The present article has analyzed the relationship between the title of hakim and admonition, poets' knowledge of then prevalent sciences, public's belief toward proficiency in poetry, and also the reason of bestowment of this title to eulogists and satirists, which is affected by philosophical and verbal discourses. In fact, the bestowment of the title of hakim to eulogists and satirists is related to satirical and eulogy discourses in philosophy According to the Graeco-Arabic philosophy, the satire and the eulogy are related to ''abhorrence'' which is a part of the practical wisdom (civil policy). Literature inherited this philosophical usage. At the same time, the Islamic theologians contributed to the subject; they classified the eulogistic and satirical poetry according to the Sharia', their interpretation of a Quranic verse, and an unauthorized hadith of the Prophet. | ||
| کلیدواژه‌ها [English] | ||
| Hakim(wisdom), hakim eulogist, hakim satirists, civil policy | ||
| مراجع | ||
|
- قرآن کریم.
- ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی (1408). فتح الباری بشرح صحیح البخاری، لبنان، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
- ابن سینا، حسین بن عبد الله (بی تا). أقسام العلوم العقلیه (الرسائل فی الحکمه و الطبیعیات)، ترجمه حنین بن اسحاق، مصر، قاهره: دار العرب.
- ابوحیان توحیدی، علی بن محمد،(1424). الإمتاع و المؤانسه، ج 3، لبنان، بیروت: المکتبه العصریه.
- اخوان الصفا، (1412). الرساله الحادیه عشره من العلوم الناموسیه و الشرعیه فی ماهیه السحر و العزائم و العین (و هی الرساله الثانیه و الخمسون من رسائل إخوان الصفاء)، ج 4، لبنان، بیروت: الدار الإسلامیه،
- اوحدی بلیانی، تقی الدین محمد، (1389) عرفات العاشقین و عرصات العارفین، تصحیح ذبیح الله صاحب کاری و آمنه فخر احمد، 7ج، تهران: میراث مکتوب.
- بدوی، عبدالرحمن . (1980) مقدمه کتاب فی النفس(أرسطو) (فی النفس و یلیه الآراء الطبیعیه و الحاس و المحسوس و النبات)، لبنان. بیروت: دار القلم،
- ترمذی، محمد بن عیسی. (1373). سنن الترمذی. ج 4، لبنان، بیروت: دارالفکر.
- جناتی، محمدابراهیم.(1370). منابع اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی. تهران: کیهان. چ اول.
- جرجانی، علی بن محمد، (1370). التعریفات. تهران: ناصر خسرو.
- جهامی، جیرار،(2006م) الموسوعه الجامعه لمصطلحات الفکر العربی و الإسلامی، ج 1، لبنان، بیروت: مکتبه لبنان ناشرون.
- حسینی، مالک (1389). ویتگنشتاین و حکمت. تهران: هرمس.
- حمیدیان، سعید (1373). آرمانشهر زیبایی (گفته‌هایی در شیوۀ بیان نظامی). تهران: قطره. چ اول.
- خاقانی، بدیل بن علی (1387). دیوان خاقانی. ج2. تصحیح میرجلال‌الدین کزازی. تهران: مرکز.
- خالقی‌مطلق، جلال (1395). مدخل نظامی در دانشنامۀ زبان و ادبیات فارسی. به سرپرستی اسماعیل سعادت. ج6. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
- دارایی، بهین (1371). مقدمۀ تاریخ الحکماء قفطی از علی بن یوسف قفطی، تهران: دانشگاه تهران
- دولتشاه، دولتشاه بن بختیشاه (1382). تذکره الشعرا. تصحیح ادوارد براون. تهران: اساطیر. چ اول.
- رشید الدین فضل الله،(1371). اسئله و اجوبه رشیدی، به کوشش رضا شعبانی، پاکستان، اسلام آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
- زرقانی، سیدمهدی (1391). بوطیقای کلاسیک (بررسی تحلیلی-انتقادی نظریۀ شعر در منابع فلسفی از ترجمۀ ابوبشر متی بن یونس قنائی تا اثر حازم قرطاجنی). تهران: سخن. چ اول.
- زرین‌کوب، عبدالحسین. (1386). پیر گنجه در جستجوی ناکجا آباد: دربارۀ زندگی، آثار و اندیشۀ نظامی. تهران: سخن.
- سجادی، جعفر، (1375). فرهنگ علوم فلسفی و کلامی. تهران: امیر کبیر.
- شهرزوری، محمد بن محمود، (2007). تاریخ الحکماء قبل ظهور الإسلام و بعده «نزهه الأرواح و روضه الأفراح»، بتحقیق عبد الکریم ابو شویرب، فرانسه، پاریس: دار بیبلیون.
- شمس الدین آملی، محمد بن محمود (1336) نفائس الفنون فی عرایس العیون. تصحیح ابوالحسن شعرانی. ج1. تهران: اسلامیه.
- صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، (1366) تفسیر القرآن الکریم، ج 2، قم: بیدار، قم.
-.............................................................، (1366) شرح أصول الکافی، ج 1 ، تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی. موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه).
-.............................................................(1371). عرفان و عارف نمایان (کسر اصنام الجاهلیه)، ترجمۀ محسن بیدارفر، تهران: الزهرا (س).
- طباطبایی، محمدحسین (1387). تعلیقات بر بحارالانوار(مجموعه رسایل طباطبایی).ج3. قم: بوستان کتاب.
- طبری، محمد بن جریر (1412 ق). جامع البیان فی تفسیر القرآن. ج4، بیروت: دارالکتب العلمیه
- عبدالجلیل قزوینی، عبدالجلیل بن ابی الحسین، (1358) نقض معروف به بعض مثالب النواصب فی نقض، تصحیح جلال الدین الحسینی معروف بمحدث. تهران: انتشارات انجمن آثار ملی.
- عسکری، حسن بن عبدالله، (1418). الفروق فی الّغه. لبنان، بیروت: دار الآفاق الجدیدۀ.
- عوفی، محمد (1324). لباب الالباب.تصحیح ادوارد برون. لیدن: مطبعه بریل.
- غزالی، محمد بن محمد. (بی‌تا). إحیاء علوم الدین. تصحیح عبدالرحیم حافظ عراقی. بیروت: دارالکتاب العربی.
- فارابی، محمد بن محمد، (1995). آراء أهل المدینه الفاضله، لبنان، بیروت: دار و مکتبه الهلال.
-..................................... (1384). التنبیه على سبیل السعاده (سعادت از نگاه فارابی)، ترجمۀ حسن ملکشاهی، قم: دارالهدی.
-..................................... (1996 م) کتاب السیاسه المدنیه، لبنان، بیروت: دار و مکتبه الهلال.
- فرخی، علی بن جولوغ (1335). دیوان حکیم فرخی سیستانی، تصحیح محمد دبیرسیاقی، تهران: اقبال.
- فروزانفر، بدیع‌الزمان (1387). سخن و سخنوران. تهران: زوّار.
- قرشی، سیدعلی اکبر (1352). قاموس قرآن. تهران. دارالکتب الاسلامیۀ.
- قریب، محسن (1387). «نگاهی به نقش منفی حکیم در سنت ادبی»، فصلنامۀ نامۀ انجمن. ش 30، صص 95- 108.
- قفطی، علی بن یوسف (1371) تاریخ الحکماء قفطی، تصحیح بهین دارایی، تهران: دانشگاه تهران
- مسعودی، علی بن حسین (1409). مروج الذهب و معادن الجوهر. تصحیح یوسف اسعد داغر. ج 1، قم: دار الهجره.
- مصاحب، غلامحسین (1345). دایرۀ المعارف فارسی. ج1، تهران: فرانکلین.
- ملک شاهی، حسن، (1392). ترجمۀ اشارات و تنبیهات، ج 1، تهران: انتشارات سروش.
- معلمی، حسن، تاریخ فلسفه اسلامی، (1385). قم: مرکز جهانی علوم اسلامی.
- ناصرخسرو، (1363). جامع الحکمتین. تصحیح هانری کربن و محمد معین. تهران: طهوری.
-...................(1384). دیوان اشعار ناصرخسرو. تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقق. تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
- نصرآبادی اصفهانی، میرزا محمد طاهر،(1317). تذکره نصرآبادی، تهران: ارمغان.
- نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد،(1356). اخلاق ناصری، تصحیح مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران: خوارزمی.
-.......................................................، (1326) اساس الاقتباس، تصحیح مدرس رضوی. تهران: دانشگاه تهران.
- نوایی، امیر علیشیر (1363) تذکره مجالس النفائس، بسعی علی اصغر حکمت، تهران: منوچهری، چ اول.
- نیکخواه، مظاهر (1385). «بررسی نظر سیارات در شعر نظامی گنجوی(قران، مقابله، تربیع، تثلیث و تسدیس). نشریه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی. ش 5، صص 121-140.
- هاشم‌پور سبحانی، توفیق (1388). تاریخ ادبیات ایران. تهران: زوّار.
- هدایت، رضاقلیخان (1381) مجمع الفصحا، به کوشش مظاهر مصفا، ج اول (سه بخش)، تهران: امیرکبیر.
- Levin, Susan. (2000). The Ancient Quarrel Between Philosophy and Poetry Revisited (Plato and the Greek Literary Tradition). U.S.A. Oxford University Press.
- Rutherford, Richard. (2005). Classical Literature: A Concise History. U.S.A: Wiley-Blackwell.
| ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 11,273 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 3,191 |
||