سیر و جایگاه قالب مثنوی در تذکره‌های فارسی | ||
| تاریخ ادبیات | ||
| مقاله 1، دوره 15، شماره 2 - شماره پیاپی 86، 1401، صفحه 5-26 اصل مقاله (1.18 M) | ||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.48308/hlit.2023.102876 | ||
| نویسنده | ||
| مهدی دهرامی* | ||
| دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه جیرفت، جیرفت، ایران | ||
| چکیده | ||
| با همۀ اهمیت قالب مثنوی، بسیاری از صاحبان تذکره‌ها به این قالب توجه خاصی نداشته‌اند و در درج ابیات آن به شدت امساک کرده‌اند، تاجایی‌که علی‌رغم شهرت برخی شاعران در قالب مثنوی، اشعار منسوب به آنها در قوالب دیگر را ذکر اما از آوردن ابیات مثنوی‌شان صرف‌نظر کرده‌اند. هدف این مقاله نشان دادن انعکاس این قالب در تذکره‌های فارسی و علل توجه نکردن صاحبان تذکره به این قالب و سیر و دسته‌بندی چگونگی درج آن در برخی تذکره‌هاست. برای این منظور بیست تذکرۀ فارسی مورد بررسی قرار گرفته است. مهم‌ترین دلیل درج نشدن مثنوی در تذکره بلندی آنها، تمایل نداشتن نویسندگان به تلخیص و گزینش ابیات و دشواری انجام دادن تلخیص، محدودیت حجم تذکره، سلطۀ قوالب دیگر بر قالب مثنوی، در دسترس نبودن منظومه‌ها و امثالهم است. در تذکره‌های اولیه (لباب‌الالباب و تذکرةالشعرا)، اشاره‌ای به منظومه‌های شاعر نشده یا در صورت اشاره، از درج ابیات آن پرهیز شده است؛ از اواخر قرن نهم، به دلایلی چون اکتفا کردن به ابیات برجسته و افزایش منظومه‌ها، تنها یک یا چند بیت محدود ذکر شده و به‌مرور روند ذکر ابیات مثنوی افزایش یافته و در نهایت، صاحبان تذکره‌های اختصاصی و برخی تذکره‌های عمومی متأخر همچون مجمع‌الفصحا در آوردن ابیات مثنوی محدودیتی قائل نبوده‌اند. توجه نکردن به مثنوی موجب شده علی‌رغم باقی ماندن ابیاتی در این قالب از برخی شاعران در منابعی همچون فرهنگ لغات، ابهاماتی درمورد آثار و صحت انتساب آنها باقی بماند یا نتوان دانست چه موضوعی داشته یا در چه دوره‌ای از میان رفته است و بر این اساس این دو دسته از منابع (تذکره و منابع فرعی همچون فرهنگ لغات) مکمل و مؤید یکدیگر قرار نگرفته‌اند. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| قالب مثنوی؛ تذکره‌های فارسی؛ تاریخ ادبیات؛ تذکره‌های اختصاصی؛ منظومه‌سرایی | ||
| عنوان مقاله [English] | ||
| Examining the Poetic Form of Masnavi in Persian Tazkeres | ||
| نویسندگان [English] | ||
| Mehdi Dehrami | ||
| Associate Professor, Department of Persian Language and Literature, University of Jiroft, Jiroft, Iran | ||
| چکیده [English] | ||
| Despite the importance of the masnavi as a poetic form in Persian literature, many authors of tazkeres (compendiums of poets’ biographies) have not paid adequate attention to this form. They have been parsimonious in mentioning masnavi poems in their tazkeres. Notwithstanding the fame of some poets in composing masnavi, other forms of their lyrics are mentioned in tazkeres. This article examines masnavi form in Persian tazkeres and the reasons for the negligence mentioned above. To this purpose, the existence and development of the masnavi form are studied in twenty Persian tazkeres. The main reasons for excluding masnavi poems are their length, the unwillingness of the authors to summarize verses for its difficulty, the limits in the size of the tazkeres, the dominance of other forms, and the unavailability of the poems. In the early tazkeres (Lobab ol-albab and Tazkerat al-shoʻara), there is no reference to the lyrics, or if they are, the verses are not cited. From late 9th AH/ 15th century, restricting poems to their significant verses and the increase in poems led to noting one or some limited verses in tazkeres, and during the following centuries, the number of masnavi poems increased. The compilers of exclusive tazkeres and some later public tazkeres, such as Majmaʻ ol-Fosaha, included masnavi poems without any restrictions. Despite some verses mentioned in sources such as dictionaries, ignoring the masnavi form has caused ambiguities about the works and the correctness of their attribution, their topics, and the time they disappeared. Therefore, the two categories of sources (tazkeres and secondary sources such as dictionaries) are non-complementary. | ||
| کلیدواژه‌ها [English] | ||
| masnavi form, Persian tazkeres, history of literature, exclusive tazkeres, composing poems | ||
| مراجع | ||
|
- آزاد بلگرامی (1271) خزانه عامره، بمبی: منشی نول‌کشور.
- آقااحمد علی (1983) تذکرۀ هفت‌آسمان، کلکته: مشن پریس.
- ابن یمین (1344) کلیات، تصحیح حسین‌علی باستانی‌راد، تهران: سنایی.
- امین احمد رازی (1378) هفت‌اقلیم، تصحیح محمدرضا طاهری، تهران: سروش.
- اخستان دهلوی (1389) بساتین‌الانس، تصحیح نذیر احمد، دهلی نو: مرکز تحقیقات فارسی رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران.
- اسدی طوسی، ابومنصور (1319) لغت فرس، تصحیح و مقدمۀ عباس اقبال، تهران: چاپخانه مجلس.
- امیرعلی‌شیر نوایی (1931) لطایف‌نامه (ترجمۀ مجالس‌النفایس)، ترجمۀ فخری سلطان محمد بن امیری، لاهور: اورینل کالج
- تربیت، محمد علی (1316) «مثنوی و مثنوی گویان ایرانی»، مهر، ش 55، ص1061 تا 1068.
- تهانوی، محمدعلی (1996) کشاف اصطلاحات‌الفنون و العلوم، بیروت: لبنان ناشرون.
- جامی، عبدالرحمن (1378) مثنوی هفت اورنگ، تصحیح جابلقا دادعلیشاه و همکاران، تهران: میراث مکتوب.
- جامی، عبدالرحمن (1390) بهارستان، تصحیح اسماعیل حاکمی، تهران: اطلاعات.
- جامی، عبدالرحمن (1382) نفحات‌الانس، تصحیح محمود عبادی، تهران: اطلاعات.
- جهانگیر سمنانی، سید اشرف (1419) لطائف اشرفی، کراچی: مکتبه سمنانی.
- خزانه‌دار لو، محمدعلی(1375) منظومه‌های فارسی، تهران: روزنه.
- دبیرسیاقی، محمد (1355) گنج بازیافته، تهران: اشرفی.
- دولتشاه سمرقندی (1318) تذکرةالشعرا، تصحیح ادوراد براون، لیدن: بریل.
- رامپوری، غیاث‌الدین محمد بن جلال‌الدین بن شرف‌الدین (1375)غیاث‌اللغات، به کوشش منصور ثروت، تهران: امیر کبیر.
- رستگار فسایی، منصور (1386) «خمسه‌سرایی در ادب فارسی»، آیینه میراث، ش 36 و 37، ص243 تا 257.
- رودکی سمرقندی (1376) دیوان، براساس نسخۀ سعید نفیسی و ی. براگینسکی، تهران:نگاه.
- سام‌میرزا (1314) تحفۀ سامی، تصحیح وحید دستگردی، تهران: ارمغان.
- سروری کاشانی، محمد قاسم بن حاجی محمد (1338) مجمع‌الفرس، تصحیح محمد دبیرسیاقی، تهران: انتشارات علمی.
- شبلی نعمانی (1314) شعرالعجم، ترجمه محمدتقی فخر داعی گیلانی، تهران: مطبعه مجلس.
- عراقی، فخرالدین (بی‌تا) کلیات، تصحیح سعید نفیسی، تهران: کتابخانه سنایی.
- شفیعیون، سعید (1393) «گذری دیگرگون بر تذکره‌های ادبی»، فصلنامۀ فنون ادبی، س 6، ش2، ص85 تا 104.
- عزام، عبدالوهاب (1933) «اوزان‌الشعر و قوافیه فی‌العربیه و الفارسیه و الترکیه» کلیه الاداب لجامعه القاهره. ش2، ص43 تا 58.
- خلیل بنارسی، علی ابراهیم خان (بی‌تا) خلاصة الکلام، نسخه خطی، ش 904 ، کتابخانه دانشگاه تهران.
- عوفی، محمد (1324) لباب‌الالباب، تصحیح ادوارد براون، لیدن: بریل.
- فتوحی رودمعجبی، محمود (1387) نظریه تاریخ ادبیات، تهران: سخن.
- فتوحی رودمعجنی، محمود (1395) «مضمون در فن شعر سبک هندی»، نقد ادبی، ش 34، ص 119 تا 156.
- قربانی زرین، باقر (1390) «مثنوی: قالب شعر فارسی یا عربی؟» آیینه میراث، ش 49، ص 177 تا 190.
- قزوینی، محمد (1332) بیست مقاله، ج2، تهران: ابن سینا.
- قیس رازی، شمس الدین محمد (1314) المعجم فی معاییر اشعارالعجم، تصحیح محمد قزوینی، تهران: مطبعه مجلس.
- گلچین معانی (1363) تاریخ تذکره‌های فارسی، تهران: کتابخانه سنایی.
- لازار، ژیلبر (1362) اشعار پراکنده قدیمی‌ترین شعرای فارسی زبان، تهران: ایران‌شناسی.
- محجوب، محمدجعفر (1342) «مثنوی‌سرایی در زبان فارسی تا پایان قرن پنجم هجری»، نشریۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، ش 66، ص261 تا 285.
- مدبری، محمود (1370) شاعران بی‌دیوان، کرمان: پانوس.
- مقدسی، مطهر بن طاهر (1349) آفرینش و تاریخ، ترجمۀ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- نثاری بخاری (بی‌تا) مذکر احباب، نسخۀ خطی، ش 87060، کتابخانه مجلس.
- نفیسی، سعید (1309) «بوالموید بلخی»، شرق، ش3، ص129 تا 136.
- هلالی جغتایی، بدرالدین (1368) دیوان با شاه و درویش و صفات‌العاشقین، تصحیح سعید نفیسی، تهران: سنایی.
- واعظ کاشفی، میزراحسین (1369) بدایع الافکار، ویراستۀ میرجلال الدین کزازی، تهران: مرکز.
- واله داغستانی (1384) ریاض‌الشعرا، تصحیح محسن ناجی نصرآبادی، تهران: اساطیر.
- هدایت، رضاقلی‌خان (1381) مجمع‌الفصحا، تصحیح مظاهر مصفا، تهران: امیرکبیر.
- Gustave E. von Grunebaum (1994) "On the Origin and Early Development of Arabic Muzdawij Poetry". Journal of Near Eastern Studies.Vol. 3, No. 1. pp.9-13 | ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 12,324 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 5,230 |
||