تأثیر نظریۀ نظم جرجانی بر بلاغت‌نگاری ابن‌میثم بحرانی | ||
| پژوهشنامه نقد ادب عربی | ||
| مقاله 3، دوره 15، شماره 2 - شماره پیاپی 29، فروردین 1404، صفحه 35-48 اصل مقاله (972.72 K) | ||
| نوع مقاله: علمی - پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.48308/jalc.2025.237613.1354 | ||
| نویسندگان | ||
| رضیه رضوانی1؛ علیرضا باقر* 2؛ سید بابک فرزانه1 | ||
| 1گروه زبان و ادبیات فارسی، زبان عربی و فرهنگ و زبان‌های باستان، دانشکدهٔ ادبیات، علوم انسانی و اجتماعی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران | ||
| 2گروه علوم قرآن و حدیث و زبان و ادبیات عرب، دانشکدهٔ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز، تهران، ایران | ||
| چکیده | ||
| هدف و مقدمه: عبدالقاهر جرجانی نخستین‌بار نظریۀ نظم را به‌شکل کامل مطرح کرد. ابن میثم بحرانی، متکلم و ادیب برجستهٔ بحرینی، با نگارش شرح نهج البلاغۀ امام علی (ع)، دیدگاه‌های بلاغی خود را به‌اختصار در مقدمۀ این کتاب آورده است. نکتۀ مهم، در این مقدمه، روش نگارش و چگونگی طرح و تقسیم‌بندی مباحث بلاغی است که تفاوت آن با دیگر آثار بلاغیِ پسین با نگاه نخست آشکار می‌شود. میان شروح گوناگونی که بر نهج‌البلاغة امام علی (ع) نوشته شده است، شرح ابن میثم بحرانی اهمیت بلاغی قابل‌توجهی دارد، به‌گونه‌ای که بسیاری از مفسران متأخر نهج‌البلاغة در تحلیل‌های خود از آن استفاده کرده‌اند. ابن‌میثم در مقدمهٔ شرح نهج‌البلاغة به مباحث کلامی و عرفانی اکتفا نکرده، بلکه مباحث بلاغی را نیز مطرح کرده است. توجه به روش نگارش و تقسیم‌بندی مباحث بلاغی، که با بسیاری از آثار بلاغی آن دوره متفاوت است، و اختصاص بخشی از مقدمه به بحث نظریۀ نظم نشان می‌دهد که ابن میثم از نظریۀ نظم عبدالقاهر جرجانی تأثیر گرفته باشد. وی درک بلاغت را برای فهم کلام امام (ع) ضروری دانسته، زیرا کلام امام را سرشار از فصاحت و تبحر بلاغی یافته است. بخش قابل‌توجهی از مقدمهٔ تفصیلی ابن‌میثم به مباحث فصاحت و بلاغت اختصاص دارد که گفتار حاضر به بررسی سبک و ساختار این بخش از مقدمهٔ ابن‌میثم پرداخته است. علی‌رغم مطالعات گوناگونی که دربارهٔ تفسیر ابن میثم بر نهج‌البلاغة انجام شده، هیچ مقاله، پایان‌نامه یا کتابی به‌طور خاص دربارهٔ تأثیر نظریۀ نظم جرجانی در بخش بلاغی مقدمهٔ این اثر نوشته نشده و بیشتر پژوهش‌ها بر جنبه‌های کلامی، فقهی، فلسفی، منطقی، تاریخی و لغوی آن متمرکز بوده است. برای مثال، پایان‌نامه‌ای در مقطع کارشناسی ارشد در ۱۴۲۱ ق/ ۲۰۰۰م با عنوان «المسائل البلاغیة بین ابن‌میثم البحرانی و ابن سنان الخفاجی» از‌سوی عبدالمنعم السید الشحات رزق در دانشگاه الأزهر دفاع شد. این پایان‌نامه به مقایسۀ شیوه و سبک این دو اندیشمند پرداخته، همچنین به بررسی و مقایسۀ مسائل بلاغی شامل معانی، بیان، بدیع، اقسام آنها و نظم و حقیقت آن میان ابن‌میثم و الخفاجی و تشابه و اختلاف میان آرائشان پرداخته است. این کاوش در پی تحلیل چهارچوب بلاغی ابن‌میثم و تأثیر نظریات جرجانی بر وی است. روش‌شناسی: پژوهش حاضر با رویکردی تحلیلی-توصیفی به موضوع تحقیق پرداخته و گردآوری اطلاعات با ابزار کتابخانه‌ای (یادداشت‌برداری) انجام شده است. یافته‌ها: جرجانی نظم را به هم پیوستگی کلمات با یکدیگر تعریف می‌کند. در‌اصل، بدون در‌نظر‌گرفتن روابط نحوی کلمات با واژه‌های مجاور، میان کلمات هیچ برتری ذاتی وجود ندارد. به‌عبارت دیگر، نظم چیزی نیست جز قصد معانی نحوی و احکام آن در کلام. از نظر وی، الفاظ جدا از موسیقی و آهنگی که دارد، ارزش یکسان دارد و تا در ترکیبی قرار نگیرد نمی‌توان ارزش و برتری آنها را مشخص کرد. همچنین، معانی نیز بر یکدیگر رجحانی ندارد و در‌واقع ترتیب الفاظ است که سبب ایجاد سخن‌های گوناگون می‌شود. ابن میثم بحرانی در تبیین پیوند عمیق جملات به اشکال مختلف بدیع و نظم اشاره می‌کند و آنها را از اصیل‌ترین روش‌های ساختاربندی کلام می‌داند. وی حقیقت نظم را عمل بر مقتضای علم نحو دانسته و آن را ارتباط و پیوند واضح میان الفاظ و معانی تعریف می‌کند. بر‌این‌اساس، کلمات باید در جمله با کلمات قبل و بعد از خود متناسب بوده و با توجه به معنای مدنظر قرار گیرد و تابع قوانین و اصول نحوی باشد. ابن میثم نظم را به بیست و یک نوع متمایز طبقه‌بندی می‌کند که عبارت‌اند از: مطابقه، مقابله، مزاوجت، اعتراض، التفات، اقتباس، تلمیح، ارسال المثلین، لفّ و نشر، تعدید، تنسیق الصفات، ایهام، مراعات النظیر، مدح موجه، محتمل الضدین (احتمال دو ضد)، تجاهل العارف، سؤال و جواب، حذف، تعجب، اغراق در صفت و حسن تعلیل. بحث و نتایج: ابن میثم و عبدالقاهر جرجانی هر دو بر تأثیر متقابل لفظ و معنا تأکید کرده و اظهار داشته‌اند که سرچشمۀ معنا ذهن است. علاوه‌بر این، موقعیت هر کلمه با معانی کلمات قبل و بعد در یک جمله مرتبط است. آنها همچنین قضاوت زیبایی‌شناختی را با ذوق تعیین می‌کنند که آن نیز با معانی‌ای مرتبط است که از ذهن نشئت می‌گیر.. با توجه به این نتایج، روشن است که بلاغت ابن میثم، به‌ویژه در باب حقیقت نظم و ساختار و ترکیب جملات، تحت‌تأثیر عبدالقاهر جرجانی قرار داشته است. با‌این‌حال، او به شیوهٔ فخرالدین رازی نیز در طبقه‌بندی نظم توجه کرده که خود او تحت‌تأثیر نظریهٔ جرجانی بوده است. بنابراین، می‌توان نتیجه گرفت که ابن‌میثم نیز، مانند زمخشری و فخر رازی، از نظریهٔ نظم جرجانی در دیدگاه‌های بلاغی خود بهرهٔ بسیاری برده است. او جلوه‌های این نظریه را در درخشش فصاحت و بلاغت کلام امام علی (ع) به نمایش گذاشته است. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| جرجانی؛ ابن‌میثم بحرانی؛ شرح نهج‌البلاغة؛ نظریۀ نظم؛ بلاغت | ||
| عنوان مقاله [English] | ||
| The Impact of the Theory of Nadhm on Ibn Maytham Al-Bahrani's Rhetorical Approach | ||
| نویسندگان [English] | ||
| Razieh Rezvani1؛ Alireza Bagher2؛ Babak Farzaneh1 | ||
| 1Department of Persian Language and Literature, Arabic Language and Ancient Languages and Culture, Faculty of Literature, Humanities and Social Sciences, The Islamic Azad University-Science and Research Branch, Tehran, Iran | ||
| 2Department of Quran and Hadith Sciences and Arabic Language and Literature, Faculty of Literature and Humanities, Islamic Azad University- Central Tehran Branch, Tehran, Iran | ||
| چکیده [English] | ||
| Introduction: The Theory of Nadhm (the Theory of Discipline) is a significant theory in Arabic linguistic studies, initially comprehensively stated by Abdul-Qahir al-Jurjani. Ibn Maytham Bahrani, a prominent theologian and literary scholar from Bahrain, succinctly articulated his rhetorical perspectives in the introduction to his commentary on Nahj al-Balagha. This introduction is characterized by a distinctive writing style and the systematic grouping and categorization of rhetorical issues, which first sets it apart from subsequent rhetorical works. Ibn Maytham al-Bahrani's exegesis of Nahj al-Balagha by Imam Ali (PBUH) is particularly noteworthy for its rhetorical significance among the numerous comments available. Numerous subsequent commentators of Nahj al-Balagha have referenced and utilized his work in their assessments. Although Ibn Maytham is a jurist, theologian, and Shiite mystic, he has expanded his commentary on Nahj al-Balagha to include not only theological and mystical discourse but also rhetorical subjects. He deemed a comprehension of rhetoric crucial for grasping the words of the Imam (PBUH), as he thought Imam Ali’s discourse to be infused with eloquence and rhetorical prowess. A significant segment of Ibn Maytham’s comprehensive introduction focuses on themes of eloquence and rhetoric, and an analysis of the style and organization of this particular piece is the subject of the current debate. Notwithstanding the numerous works on Ibn Maytham's commentary on Nahj al-Balagha, there exists no article, thesis, or book that particularly addresses the impact of al-Jurjani's Theory of Nadhm on the rhetorical segment of the introduction to this work. The majority of current scholarship has concentrated on its theological, jurisprudential, philosophical, logical, historical, and lexical dimensions. Abdul Munim Al-Sayyid Al-Shahat Rizq defended a Master's thesis entitled "The Rhetorical Issues between Ibn Maytham al-Bahrani and Ibn Sinan al-Khafaaji" at Al-Azhar University in 1421 AH / 2000 CE. This thesis juxtaposes the methodologies and stylistic approaches of these two scholars, examining rhetorical concerns such as ma'ani (semantics), bayan (expression), badi' (embellishment), their classifications, and the notion of nadhm (composition) along with its essence, elucidating both the parallels and divergences in their perspectives. This comprehensive analysis aims to address the deficiency in current scholarship by examining the potential influence of al-Jurjani’s theories on Ibn Maytham’s rhetorical framework, specifically on stylistic and compositional subtleties. Methodology: This study used an analytical-descriptive methodology to examine the research problem. Findings: Al-Jurjani characterizes nadhm (composition) as the interrelation of words with one another (Al-Jurjani, 1395: 4, Introduction). Essentially, a solitary word possesses no intrinsic superiority when examined in isolation and devoid of its syntagmatic relationships with neighboring words across diverse contexts. Nadhm is merely the deliberate coordination of syntactic meanings and their grammatical principles inside discourse. He does not regard speech evaluation as merely concentrating on the word or its meaning. According to Al-Jurjani, a word possesses equal worth, irrespective of its intrinsic musicality or tone, until it is included into a composition; only at that point can it be evaluated as superior or inferior to another word. Ibn Maytham Al-Bahrani, in explicating the intricate interrelation of phrases, cites diverse forms of badi‘ (rhetorical embellishments) and nazm (composition), regarding them as the most sophisticated and exemplary techniques for structuring discourse. He categorizes nazm into 21 distinct types, which encompass: mutabaqah (antithesis), muqabalah (counterpoint), muzawajah (conjugation), i‘tiradh (parenthesis), iltifat (apostrophe), iqtibas (quotation), talmih (allusion), irsal al-mathalayn (proverbial expressions), laf wa nashr (envelopment), ta‘did (enumeration), tansiq al-sifat (ordering of attributes), iham (ambiguity), mura‘at al-nazir (associative parallelism), mad’h muwajjah (praise with multiple interpretations), muhtamal al-diddayn (double entendre), tajahul al-‘arif (feigned ignorance), su’al wa jawab (question and answer), hazf (ellipsis), ta‘ajjub (expression of wonder), ghuluw fi al-sifah (hyperbolic description), and husn al-ta‘lil (rhetorical justification). Discussion and Conclusion: Ibn Maytham and Abdul-Qahir al-Jurjani both highlighted the relationship between words and meaning, saying that meaning emanates from the mind. They posited that words and meanings amalgamate to create structures associated with grammatical interpretations, with each word's place being contingent upon the meanings of the preceding and following words in a sentence. Moreover, they posited that aesthetic judgment is dictated by intuition, which they contended is linked to meanings originating from the intellect. These findings and the data offered indicate that Ibn Maytham's rhetorical viewpoint, especially about the nature of writing and sentence construction, was shaped by Abdul-Qahir al-Jurjani. He also utilized Fakhr al-Din al-Razi’s approach of categorizing nadhm, which was influenced by al-Jurjani’s philosophy. Consequently, it may be inferred that, similar to al-Zamakhshari and Fakhr al-Razi, Ibn Maytham extensively employed al-Jurjani’s Theory of Ndhzm in expressing his rhetorical perspectives, illustrating the manifestations of this theory in the eloquence and rhetorical brilliance of Imam Ali’s (PBUH) discourse. | ||
| کلیدواژه‌ها [English] | ||
| al-Jurjani, Ibn-Maytham-Bahrani, Theory-of-Nadhm-(Discipline), Commentary-on-Nahj-al-Balagha, Rhetoric | ||
| مراجع | ||
|
| ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 149 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 147 |
||