سلسله مراتب متصدیان مالیاتی در قرون میانه، با تأکید بر ماوراءالنهر و گستره‌ی شرقی ایران | ||
| مجله تاریخ ایران | ||
| مقاله 6، دوره 12، شماره 1 - شماره پیاپی 26، 1398، صفحه 139-166 اصل مقاله (328.21 K) | ||
| نوع مقاله: علمی - پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.52547/irhj.12.1.139 | ||
| نویسنده | ||
| دل آرا مردوخی* | ||
| دکتری تاریخ ایران اسلامی، دانشگاه الزهرا (س). | ||
| چکیده | ||
| تداوم و تحول در نظام دیوانی ایران میانه در گستره شرقی آن از جمله موضوعات مهم در تاریخ اجتماعی اقتصادی اداری ایران است. اما موضوع نظام مالیاتی به عنوان ایده مبنایی شکل یابی دیوان سالاری ایرانی کمتر مورد توجه قرار گرفته است به خصوص که در گستره سرزمین‌های شرقی خلافت، فقدان منابع مستقیم در مورد سازمان دیوانی دسترسی به جزئیات را دشوارتر می سازد. در این میان سلسله مراتب نظام مالیاتی که نقش محوری در حفظ و کارکرد این نظام داشته است، مورد توجه قرار نگرفته است و پرسش پژوهش ناظر بر آن است. در این پژوهش با بازیابی القاب دیوانی رایج برای متصدیان مالیاتی در قرون میانه‌ی متقدم، تلاش می‌شود تا با استخراج واژگان دیوانی از متون فارسی این دوران و بررسی داده‌ها با روش تحقیق تاریخی، نسبت و روابط مابین این القاب و مناصب با یکدیگر و تحولات آنها در این دوران مشخص شود. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد در پی تغییر ادبیات دیوانی به زبان فارسی در قرن سوم و چهارم قمری، به تدریج از قرن پنجم به بعد برای متصدی عالی‌رتبه‌ی مالیاتی به جای عامل، لقب مستوفی رواج یافت، در حالی که عامل در معنای عامِ کارگزار همچنان به کار می‌رفت. حوزه‌ی اختیارات متصدیان میان‌مرتبه با لقب عمید و بندار و ... نیز در این دوره متغیر بود و دچار کاهش و افزایش می‌شد. روشن شدن مناصب اصلی دیوانی، ضرورت وجود القاب و مشاغل دیگر را مشخص می سازد و این که این مناصب با توجه به نیازهای محلی در هر دوره متغیر بوده‌اند. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| متصدی مالیاتی؛ دیوانسالاری ایران؛ عامل؛ مستوفی؛ عمید | ||
| عنوان مقاله [English] | ||
| The Hierarchy of Tax Officers in Medieval Iran, with an Emphasize on Transoxiana and Eastern Lands | ||
| نویسندگان [English] | ||
| Delara Mardoukhi | ||
| Ph.D. in History of Islamic Iran, Alzahra University. | ||
| چکیده [English] | ||
| Continuity and change in the administration of medieval Iran in eastern lands is from important issues in the social, economic and administrative history of Iran. But less attention has been paid to the subject of the taxing system as the basic idea of Iranian administrative; noticing the fact that lack of direct sources about the administrative system, especially in eastern lands of Abbasid Caliphate, makes it even harder to have access to details. Moreover, the hierarchy of the taxing system, which has had a central role in its protection and function, has not been noticed. This article is about to question the mentioned problem. Here, with the extraction of common administrative titles of tax officers in early medieval from Persian texts, research is about to study the facts with historical research method and identify the relations between these titles and posts. The results show that following the change in administrative language to Persian in 3rd of 4th century A.H., instead of ‘Amil, Mostawfi became a common title for the high ranking tax officer, from 5th century onward; while ‘Amil was still in use in the meaning of employee. Authorities of middle-rank officers, with titles as ‘Amid, Bondar … was variable and increased and decreased. Verifying the main administrative posts shows the necessity of some other titles, and also the point that posts were variable based on local needs. | ||
| کلیدواژه‌ها [English] | ||
| Tax Officer, Administration in Iran, ‘Amil, Mostawfi, ‘Amid | ||
| مراجع | ||
|
1ـ منابع فارسی و عربی
ابن اثیر. تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران. ترجمه عباس خلیلی و ابوالقاسم حالت. تهران: مؤسسه مطبوعاتی علمی، .13۷1
ابن بلخی. فارسنامه. تصحیح گای لیسترانج و رینولد نیکلسون. تهران: اساطیر، .1385
ابن حوقل، محمد بن حوقل. صورةالارض. بیروت: دار صادر، .1938
ابن حوقل، محمد بن حوقل. صورةالارض . ترجمه جعفر شعار. تهران: بنیاد فرهنگ ایران، .1345
ابن رسته، احمد بن عمر. الأعلاق النفیسة. بیروت: دار صادر، .1892
ابن فضلان، احمد. رحلة ابن فضلان الی بلاد الترک و الروس و الصقالبة. حررها و قدمها شاکر لعیبی. بیروت، ابوظبی: المؤسسة العربیة للدراسات و النشر ـ دار السوید ی، .2003
اب نمقفع، عبدالله. »رسالة ابن مقفع فی الصحابة«. مصحح و النشر محمد کردعلی. المقتبس. المجلد الثانی، الجزءالرابع، ربی عالثانی، 1326ق / ،1908 226 ـ .241
ابوالرجاء قمی، نجم الدین. تاریخ الوزراء. تصحیح محمدتقی دان شپژوه. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، .1363
ابوحنیفه دینوری. الاخبار الطوا ل. مصحح: عبد المنعم عامر و جمال الدین شیا ل، قم: منشورات الرضی، .1368
ابوعبید قاسم بن سلام الهروی. الاموال. تصحیح محمد خلیل هراس. بیروت: دار الفکر: .1998
ازدی، یزید بن محمد. تاریخ الموصل. تحقیق احمد عبدالله محمود. بیروت: دار الکتب العلمیه، .1427.
اشپولر برتولد. تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی. ترجمه مریم میراحمدی. تهران: علمی و فرهنگی، .1386
اصطخری، محمد بن ابراهیم. مسالک الممالک. تصحیح احمد بن سهل ابوزید. بیروت: دارصادر، .1927.
اصطخری، محمد بن ابراهیم. مسالک الممالک. تصحیح ایرج افشار. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، .1347.
افضل الدین کرمانی، ابوحامد احمد بن حامد. تاریخ افضل یا بدایع الازمان فی وقایع کرمان. تصحیح مهدی بیانی. تهران: دانشگاه تهران، .1326
انوری، حسن. »دیوان استیفا در حکومت غزنویان و سلجوقیان،« بررسی های تاریخی. سال .5 شماره .42 .1352
انوری، حسن. اصطلاحات دیوانی دوره غزنوی و سلجوقی. تهران: کتابخانه طهوری، .1355
آذرنوش، آذرتاش. فرهنگ معاصر عربی فارسی. تهران: نشر نی، .1379.
آقسرایی، محمود بن محمد. تاریخ سلاجق ه یا مسامرة الاخبار و مسایرة الاخیار . تصحیح عثمان توران. تهران: اساطیر، .1362
بارتولد، واسیلی ولادیمیروویچ. ترکستان نامه. ترجمه کریم کشاورز. تهران: آگاه، .1366
باسورث، کلیفورد ادموند. »غزنویان.« تاریخ ایران پژوهش دانشگاه کمبریج، ج .4 ترجمه حسن انوشه. تهران: امیرکبیر، .1381
باسورث، کلیفورد ادموند. غزنویان. ترجمه حسن انوشه. تهران: امیرکبیر، .1385
بلاذری، احمد بن یحیی. فتوح البلدان. ترجمه محمد توکل. تهران: نقره، 1377.
بلعمی، ابوعلی. تاریخنامه طبری. تصحیح محمد روشن. تهران: سروش، .1378.
بنداری اصفهانی، فتح بن حسن. تاریخ سلسله سلجوقی. ترجمه محمدحسین جلیلی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران، .1356
بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد. آثار الباقیة عن قرون الخالیة. تحقیق و تعلیق پرویز اذکایی. تهران: میراث مکتوب، .1380
بیهقی )ابن فندق(، علی بن زید. تاریخ بیهق. تصحیح احمد بهمنیار. تهران: کتابفروشی فروغی، .1361
بیهقی، ابوالفضل. تاریخ بیهقی. تصحیح خلیل خطیب رهبر. تهران: مهتاب، .1374.
تاریخ سیستان. تصحیح ملک الشعرا بهار. تهران: کلاله خاور، .1366
جرفاذقانی، ابوالشرف ناصح. ترجمه تاریخ یمینی. تصحیح جعفر شعار. تهران: علمی و فرهنگی، .1374.
جوینی، منتجب الدین علی بن احمد. عتبة الکتبة ، مجموعه مراسلات دیوان سنجر. تصحیح محمد قزوینی و عباس اقبال آشتیانی. تهران: اساطیر، .1384
جهشیاری، محمد بن عبدوس. کتاب الوزرا و الکتاب. بیروت: دارالفکر الحدیث، .1946
خزنه کاتبی، غیداء. خراج از آغاز فتوحات اسلامی تا میانۀ قرن سوم هجری. ترجمۀ حسین منصوری. تهران: سمت، .1393
خوارزمی، محمد بن احمد. مفاتیح العلوم. ترجمه حسین خدیوجم. تهران: بنیاد فرهنگ ایران، .1347.
الدوری، عبدالعزیز. تاریخ العراق الاقتصادی فی القرن الرابع الهجری. بیروت: مرکز الدراسات الوحده العربیه: .1995
راوندی، محمد بن علی بن سلیمان. راحة الصدور و آیة السرور. تصحیح محمد اقبال و مجتبی مینوی. تهران: امیرکبیر، .1364
زمخشری، ابوالقاسم محمود بن عمر. مقامات الزمخشری. بیروت: دارالکتب العلمیه، .2004
سجادی صادق. »جهبذ.« دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج .19 تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
سواژه،ژان. مدخل شرق تاریخ اسلامی. ترجمه نو شآفرین انصاری. تهران: مرکز نشر دانشگاهی، .1366
شریک امین، شمیس. فرهنگ اصطلاحات دیوانی دوران مغول. تهران: فرهنگستان ادب و هنر ایران، .1357.
صابی، هلال بن محسن. تحفة الامرا فی التاریخ الوزرا. تحقیق عبدالستار احمد فراج. قاهره: دار الآفاق العربیه، .2003
طبری، محمد بن جریر. تاریخ الامم و الملوک. تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم. بیروت: روائع التراث العربی، 1387 ق.
عتبی، ابی نصر محمد بن عبدالجبار. الیمینی. تصحیح احسان ذوالنون الثامری. بیروت: دارالطلیعه، .1424
عماد الدین اصفهانی، محمد بن محمد بن حامد. تاریخ دولة آل سلجوق. قراة و قدم لة حیی مراد. بیروت: دارالکتب العلمیه، .2004
عنصرالمعالی، کیکاووس بن اسکندر. قابوسنامه. تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: علمی و فرهنگی، .1378.
غزالی، محمد بن محمد. نصیحة الملوک . تصحیح جلا لالدین همایی. تهران: بابک، 1361.
فارسی، عبدالغافر بن اسماعیل. تاریخ نیسابور: المنتخب من السیا ق. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه ق م، .1403
قدامة بن جعفر. الخراج و الصناعه الکتابه. تحقیق محمد حسین زبیدی. بغداد: دارالرشید للنشر، .1981
قمی، حسن بن محمد. تاریخ قم. ترجمه تاج الدین حسن بن بهاالدین قمی. تحقیق محمدرضا انصاری قمی. قم: کتابخانه مرعشی، .1385
گردیزی، عبدالحی بن ضحاک. زین الاخبار. تصحیح عبدالحی حبیبی. تهران: دنیای کتاب، .1363
لمبتون، آن. تداوم و تحول در تاریخ میانۀ ایران. ترجمۀ یعقوب آژند. تهران: نشر نی، .1382
لمبتون، آن. مالک و زارع در ایران. ترجمه منوچهر امیری. تهران: علمی و فرهنگی، .1377.
مازندرانی، عبدالله بن محمد بن کیا. رساله فلکیه در علم سیاقت. تصحیح والتر هینس. ویسبادن: چاپخانۀ فرانس اشتاینر، /1331 .1952
متز، آدام. تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری. ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو. تهران: امیرکبیر، .1388
مجمل التواریخ و القصص. تصحیح ملک الشعرا بهار و بهجت رمضانی. تهران: کلاله خاور، .1318
المختارات من الرسائل. به کوشش محمدرضا طاهر و ایرج افشار. تهران: موقوفات افشار، .1378.
مسکویه، ابوعلی. تجارب الامم. تصحیح ابوالقاسم امامی. تهران: سروش، .1379.
ملایری، محمد مهدی. تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر عباسی. تهران: طوس، 1397.
منشی کرمانی، ناصرالدین. نسائم الاسحار من لطائم الاخبار در تاریخ وزرا. تصحیح جلال الدین محدث ارموی. تهران: دانشگاه تهران، .1338
منهاج سراج جوزجانی. طبقات ناصری. تصحیح عبدالحی حبیبی. تهران: دنیای کتاب، .1363
میهنی، عبدالخالق. دستور دبیری. به تصحیح عدنان صادق ارزی. آنقره: دانشگاه آنقره، .1962
ناجی، محمدرضا. تاریخ و تمدن اسلامی در قلمرو سامانیان. تهران: مجمع علمی تمدن، تاریخ و فرهنگ سامانیان، .1378.
ناصر خسرو قبادیانی مروزی. سفرنامه. به کوشش محمد دبیرسیاقی. تهران: زوار، .1375.
نرشخی، ابوبکر محمد بن جعفر. تاریخ بخارا. ترجمۀ ابونصر احمد بن محمد بن نصر القباوی. تلخیص محمد بن زفر بن عمر. تصحیح محمدتقی مدرس رضوی. تهران: توس، 1363
نظام الملک طوسی، ابوعلی حسن. سیرالملوک. تصحیح محمد استعلامی. تهران: زوار، .1385
نظامی عروضی، احمد بن عمر بن علی. چهار مقاله. به تصحیح محمد قزوینی. به کوشش محمد معین. تهران: ارمغان، .1331
نیشابوری، ظهیرالدین. سلجوقنامه. تهران، کلاله خاور: .1332
هامفریز، آر استین. چارچوبی برای پژوهش در تاریخ اسلام. ترجمه جواد مرشدلو. تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام، .1396
یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب. تاریخ یعقوبی. ترجمۀ محمدابراهیم آیتی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، .1356
یوسفی فر، شهرام و صابره آزاده. »مناصب عمید و عامل در دورۀ سلجوقی،« گنجینۀ اسناد. س ،23 دفتر 2 (1392)، 42-67.
2ـ منابع لاتین
Bosworth, C. E. “Amel”. Encyclopedia Iranica. Vol. I, Fasc. 9 (2011). 930-931. http:// www.iranicaonline.org/articles/amel-holder-of-administrative-oibce (Accessed: 14 Agust 2016). Cahen, Cl., “Amīd.” Encyclopaedia of Islam, Second Edition. 2015. http:// referenceworks.brillonline.com.ezproxy.library.uq.edu.au/entries/encyclopaedia-of-islam-2/Amid-COM_092 (Accessed: 29 June 2015). ---------------. “Bayt al-Māl.” Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Brill Online, 2015. http://referenceworks.brillonline.com.ezproxy.library.uq.edu.au/entries/ encyclopaedia-of-islam-2/bayt-al-mal-COM_0109 (Accessed: 13 September 2015). Duri, A.A., “ʿĀmil.” Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Brill Online, 2015. http:// referenceworks.brillonline.com.ezproxy.library.uq.edu.au/entries/encyclopaedia-of-islam-2/Amil-COM_0107 (Accessed: 13 September 2015). Lambton, Ann K. S. “The Administration of Sanjar’s Empire as Illustrated in the Atabat al-kataba”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 20, No. 1/3, (1957), pp. 367-388. http://www.jstor.org/ stable/610390 (Accessed: 06/11/2012). Levy, R. “Mustawfi”. Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Brill. Online: http:// referenceworks.brillonline.com.ezproxy.library.uq.edu.au/entries/encyclopaedia-of-islam-2/mustawfi-COM_0804 (Accessed 14 March 2016). | ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 1,668 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 1,085 |
||